Arhiv tekstova
Pogled u surovu realnost
Filmski podžanr film ceste (road-movies) formirao se drugom polovicom šezdesetih godina prošlog vijeka. Ovaj podžanr u filmsku tematiku uvodi novu vrstu lika – anti-junaka koji se suprotstavlja društvenoj sredini. Osvajanje Novog svijeta osiguralo je podsticaj uobrazilji vesterna kao pionirskog osvajanja teritorija i prodiranja sve dalje prema zapadnoj granici, ali i zamišljaju ceste kao prijenosnog značenja pokušaja dostizanja određenog cilja na kraju puta.
Za tipične anti-junake filma ceste putovanje je veća nagrada no konačno odredište, do kojega i ne uspijevaju stići zbog svoga buntovništva. Putovanje započinje i traje u pokušaju ostvarenja identiteta, ali pojedinci su svi odreda gubitnici u ovom tipičnom američkom podžanru, jer ne uspijevaju realizirati svoje utopije.
MOTIV BUNTA: Preteča podžanra road-movies je romantična komedija »Dogodilo se jedne noći« Franka Capre, snimljen 1943. godine. Putovanje glavnih junaka ovog filma odvija se uslijed njihovog opiranja društvenim normama, dok je u brojnim scenama u autobusima i motelima izražen pogled na Ameriku za vrijeme ekonomske krize tridesetih godina 20. vijeka. Bio je to jedan od prvih filmova sniman izvan filmskog studija.
Za filmove ceste karakteristično je da veoma snažno zadiru u socijalnu realnost. Nastanku podžanra filma ceste prethodilo je i doba McCarthyjeve vladavine koju karakterizira dominantan konzervativizam. Doba McCarthyzma obilježio je »lov na vještice« uslijed isforsiranog straha od komunizma, kada su i mnogi sineasti privremeno bili onemogućeni da rade. Kao reakcija na puritanizam i malograđanski konformizam na polju glazbe zabilježena je pojava Be-Bopa, dok je u literaturi došlo do pojave beat-generacije koja ističe buntovnički i kreativni nagon. Norman Mailer u svom eseju »Bijeli crnac« piše: »Jedini životu naklonjen odgovor je da čovjek raskine s društvom… da krene na to neizvjesno putovanje u buntovničke imperative svoga bića«.
Den Moriarty lik iz romana Jack Kerouaca »Na putu«, prototip je tipičnih likova filmova ceste. Takva socijalna situacija i dešavanja u muzici i književnosti morala su se odraziti i na film. Preteče podžanra road - movies su i filmski likovi koje su tumačili James Dean, Montgomery Clift i Marlon Brando. Ti filmski likovi proglašeni su »buntovnicima bez razloga«. Ante Peterlić u svojoj knjizi »Ogledi o devet autora«, razmišljajući o američkom filmu šezdesetih godina prošlog vijeka, piše da su »novi sineasti skloniji destrukciji no održanju mita« i navodi njihovo povećanje zanimanja za socijalnu i političku problematiku zemlje.
Film ceste stiče punu potvrdu ostvarenjem »Easy Rider«, čiji naslov je neadekvatno preveden kao »Goli u sedlu«. »Easy Rider« je termin iz američkog slenga za pratioca prostitutke, ali ne za makroa, nego za čovjeka koji živi s njom, jer se on »vozi džabe«. Bila je to metafora za Ameriku onoga vremena. Tu metaforu je smislio pisac Terry Southern koji je radio na scenariju »Easy Ridera«, a koji je tada već bio poznat kao scenarista Kubrickovog klasika »Dr. Strangelove«. Bilo je to vrijeme kada je Nixon proglašen za predsjednika, a Vijetnam je već odnio desetine hiljada života. »Easy Rider« je potpisao redatelj debitant Dennis Hopper, koji i glumi u filmu Billyja. Drugi glavni junak je Wyatt, kojega igra Peter Fonda. Njih dvoje motociklima kreću na karneval u New Orleansu, nakon što su preprodajom droge zaradili potreban novac. Baš kao i Kerouacov junak Moriarty, njih dvoje putuju saveznim putovima u traganju za utopističkom vizijom »njihove zemlje« i vrijednostima utemeljenim na samostalnosti. Oni se susreću s aktualnim socijalnim fenomenima tog vremena kao što je život u komuni, uživanje lakih droga i »slobodna ljubav«, a na putu im se pridružuje advokat Hanson, kojeg maestralno igra Jack Nicholson. Hanson im se pridružuje u želji da se otrgne establishmentu. Upravo advokat Hanson izgovara jednu od ključnih rečenica u filmu: »Jedno je govoriti o slobodi, a drugo biti slobodan. Teško je biti slobodan ako si na prodaju, a teško je tebi ako drugima kažeš da nisu slobodni. Ubit će te da bi dokazali da jesu«. Na kraju filma dvojica vozača kamiona ubiju Wyatta i Billyja. Pjesmom »The Ballad Of Easy Rider«, Roger Mc Guinn, član sastava The Byrds, dao je izvrstan naglasak koncu filma.
NASTANAK HITOVA: Nakon uspjeha filma »Easy Rider« uslijedili su brojni filmovi ceste poput »Pet lakih komada« Bob Rafelsona, »Mjesec od papira« Petera Bogdanovicha, »Texas-expres« Stevena Spielberga, »Alice više ne stanuje ovdje« Martina Scorsesea, pa do »Pobješnjelog Maxa« George Millera, »Raskršća« Waltera Hilla, »Thelme i Louise« Ridley Scotta i »Čudesne djevojke« Jonathana Demmea.
Pišući o slijeđenju tradicije filmova ceste, Arsen Oremović bilježi o događajima u američkoj filmskoj industriji: »Društvena sredina i vanjske vrijednosti života, kao što su moral i rodoljublje, prestali su biti glavnim neprijateljima pojedinaca, pa stoga ne čudi činjenica da je upravo Ciminov »Lovac na jelene« (1978), sa svojim potpuno različitim pristupom ratu u Vijetnamu od onog traumatičnog s kraja šezdesetih, bio jedan od filmova koji su označili drugu polovicu sedamdesetih godina«.
Redatelj Wim Wenders je najuspješniji sljedbenik filma ceste. Već njegove rane filmove »Alice u gradovima« i »U toku vremena« karakterizira road-movie podžanr, sve do novijih filmova ovog redatelja, zaključno s filmom »Na kraj svijeta«. U Wendersovim ranim filmovima ne postoji jedinstvo mjesta radnje i prava fabula, a njegovi filmski junaci su usamljeni pojedinci. U filmu »Alice u gradovima« glavni junak, stjecajem okolnosti putuje po Europi u društvu djevojčice i u komunikaciji s njom pokušava spoznati svoj identitet, dok nam film »U toku vremena« priča o zajedničkom putovanju dvoje potpuno otuđenih ljudi koji se pokušavaju izolirati od svijeta, jer osjećaju da mu ne pripadaju. Wendersovi likovi su razočarani i otuđeni, a kako su i rezignirani vlastitim sudbinama, oni su svi gubitnici, jer ne nalaze dovoljno snage za promjenu vlastitih života. Redatelj Jim Jarmusch je također sljedbenik tradicije filma ceste. Njegovi anti-junaci su tipični američki otpadnici u čijim životima ne dolazi ni do kakvih promjena, jer oni propuštaju sve svoje šanse. Agonija Jarmuschevih anti-junaka očituje se u njegovim filmovima »Čudnije od raja« i »Pod udarom zakona«.
HRVATSKI ROAD MOVIES: Hrvatski film »Mondo Bobo« redatelja Gorana Rušinovića urbana je drama, ali u podvrsti je film ceste. Anti-junak ovoga filma je mladić koji nakon obračuna s kriminalcima kojima duguje novac, sudskom odlukom biva smješten u psihijatrijsku bolnicu. Prilikom bijega policija mu ubija suprugu, a on nastavlja svoj bijeg. Na njegovom putu pokušaj uspostavljanja egzistencije je nemoguć, kao ni bijeg od vlastite sudbine. Baš kao i u svim filmovima ceste, anti-junak filma »Mondo Bobo« je bjegunac pred vidljivim i nevidljivim neprijateljima. Put Rušinovićevog junaka je posljedica njegove pretpovijesti, a sama priča je ogoljena samo na one dijelove koji su važni za sam odnos između likova ove filmske priče. Film je snimljen u crno-bijeloj tehnici, kako su to radili i redatelji Jim Jarmusch i Wim Wenders u početnoj fazi svoga stvaralaštva. Film »Mondo Bobo« dobio je više nagrada na međunarodnim festivalima, u njemačkim gradovima Mannheimu i Cottbusu, te na filmskome festivalu Alpe-Adria u Trstu. Na Festivalu hrvatskog filma Pula 97. osvojio je Zlatnu arenu za režiju, a proglašen je i najboljim filmom po izboru publike. Na međunarodnom Festivalu mladih filmskih autora održanom 1998. u Valenciji u Španjolskoj, redatelj Goran Rušinović je osvojio nagradu za najbolji dugometražni film. Filmovi novije produkcije, koji sadrže podžanr filma ceste, dokazuju da su buntovnici i vizije utopija neuništive kategorije, kao i da je promišljanje o devijacijama svijeta u kojemu živimo i dalje ostala neiscrpna tema.
Zvonko Sarić
