Arhiv tekstova

Nastanak novih gradova u Bačkoj

Voj­ni {an~evi: No­vi Sad,
Som­bor, Su­bo­ti­ca

Turska kolonizacija: Dugotrajni ratovi s Otomanskim Carstvom doslovce »su ispraznili« prostor Bačke i Srijema. Stanovnici koji nisu izginuli u borbama ili pali u ropstvo, bježali su najčešće u pravcu sjevera, u srednju i gornju Ugarsku. Teritorije koje su pale pod tursku vlast, ostale su tako bez stanovništva, pa su Turci morali da izvrše kolonizaciju, prije svega Srijema, Bačke i Banata, jer su im bili potrebni kmetovi-seljaci čiji rad će izdržavati stacioniranu vojsku i tursku upravu. Kolonisti (silom ili milom) bili su »nevjernici« koji su poticali s Balkana, uglavnom iz Srbije i Bosne, ako sudimo po imenima dešifriranih turskih deftera - poreskih spiskova. Prva velika kolonizacija se vrši za vrijeme vladavine sultana Selima II. (1566.-1577.). Umjesto dotadašnje županijske uprave, uveden je novi upravni sistem, te su novoosnovane teritorije, podijeljene u sandžake kao dio Budimskog vilajeta, koji je zahvaćao osvojenu ugarsku teritoriju. Selim II. je u Segedinskom sandžaku, osim postojećih sedam, naredio osnivanje još dvije nahije, tj. najmanje teritorijalne upravne jedinice. To su bili Subotica i Baja i time je završeno administrativno zaokruživanje Segedinskog sandžaka s devet nahija. Ovaj sandžak obuhvaćao je današnju teritoriju Bačke, u kojoj su Sombor, Subotica, Bač i Titel postali sjedišta nahija. Interesantno je da se teritorija subotičke nahije, poklapala s današnjim teritorijem tzv. Sjeverno-bačkog okruga. Utvrde koje su postojale u sjedištima nahija Turci su popravili, ojačali a negdje i proširili. Neke postojeće crkve su pretvorili u džamije, ali su gradili i nove, za naše krajeve sasvim nove objekte, kao na primjer kupatila.
Turci su dozvoljavali djelovanje franjevaca, koji su s vremena na vrijeme obilazili katoličke vjernike, radi krštenja, krizmanja, duhovne potpore. Zvuči kao paradoks, ali Sombor, Subotica, Bač i Titel su, zahvaljujući, Turcima na neki način ponovo osnovani kao gradovi, i mogli su da prežive teška vremena te da postanu nuk-leusi, začetci budućih gradova.
Dalja iseljavanja: Turci na ovim prostorima nikad nisu mogli uspostaviti trajniju, mirnu vlast. Na ove teritorije stalno su upadale družine nekadašnjih feudalnih gospodara, radi ubiranja poreza, pošto su smatrali da su teritorije, njihovi posjedi samo »privremeno zaposjednuti«. U historiografiji ovo nazivaju dvostrukim oporezivanjem. Stanovnici su plaćali porez i Turcima i bivšim vlastelinima. Zbog nesigurnih vremena kolonizirano stanovništvo je, kada se pružala prilika, bježalo na naizgled sigurnije teritorije, u sjevernu Ugarsku. Nekad su ih i pozivali. Tako imamo dva dokumenta, iz 1598. godine u kojima Mikloš Palfi (Pálfy Miklós) kapetan oslobođenog Esztergoma (Ostragon) poziva turske podanike iz Bačke da se nasele na opustošene zemlje u okolini ovog grada. Stanovnici 37 sela iz sjeverne Bačke pristaju na iseljenje na »sigurniju« teritoriju. Među ovim selima su Gara, Tavankut, Đurđin, Kelebija, Kaćmar, Vamtelek itd. Neke se porodice, kasnije, nakon oslobođenja od Turaka vraćaju iz Estergoma u ove krajeve, npr. čuvena subotička plemićka obitelj Mamužić.
Ponovna razaranja sela i gradova: Krajem XVII. vijeka Habsburška Monarhija, nakon propale opsade Beča, poduzima ofanzivu protiv Turaka, oslobađajući centralne dijelove Ugarske. Nakon dvije »najkrvavije bitke stoljeća«, prvo slankamenske zatim senćanske, potpisan je Karlovački mir 1699. godine. Karlovački mir je prihvatio status quo na terenu, jer su u turskom posjedu ostali i nadalje Banat, dio Srijema i Beograd. Iste godine je uvedena županijska uprava u Bačkoj, pokušajem formiranja Bačke i Bodroške županije. U ovim županijama, županijska vlast je ipak ostala formalna, jer je iz procesa uvođenja »civilne« uprave bila izuzeta Bačka. Iz vojnih (ali i političkih) razloga na teritoriji Bačke i Srijema 1702. godine počelo je formiranje Potiske vojne krajine, koja se sastojala od 13 »šančeva« zapravo utvrđenih vojnih logora-naselja. Najveći su bili Subotički i Somborski. Statusno stanovnici ovih gradova su bili slobodni vojnici-seljaci, koji su za svoje usluge, umjesto plate (najamnine) dobili zemlju na korištenje. Bili su oslobođeni i davanja određenih poreza. Vojne posade šančeva su u početku činili njemački oficiri i vojnici iz carske armije, stari graničari iz gornje Ugarske i vojnici (s porodicama) regrutirani iz redova izbjeglog kršćanskog stanovništva iz balkanskih krajeva turske carevine (uglavnom iz Srbije, Bosne i Hercegovine).
Vojni logori, budući gradovi: U Somboru, Subotici i današnjem Novom Sadu (Petrovaradinski šanac) izgrađeni su i šančevi većeg obima. Šanac se sastojao od jarkova ispunjenih vodom, od zemljanih bedema i drvenih palisada. (tzv. Vijenci u Somboru nastali su na mjestu nekadašnjeg šanca). Po popisu stanovnika u Subotičkom šancu 1702. godine zajedno sa vojnicima stanuje 2172 osoba. Vojnici čine 25 posto, a siročadi 10 posto populacije. Slično je i u Somboru. Ovi malobrojni i siromašni stanovnici, ratnici i zemljani šančevi su postali nukleusi oko kojih su nastali današnji najveći gradovi Bačke.
U idućem broju: Od šanaca do
slobodnih kraljevskih gradova