Arhiv tekstova
18.04.2003
Strahote holokausta
Vrlo je lako izgubiti kompas u moru pohvala kojima je obasut posljednji film Romana Polanskog »Pijanist«, dobitnik ovogodišnjeg Oskara u kategorijama scenarij, režija i glavna muška uloga. Scenarij je, recimo i to, nastao po memoarima Wladyslawa Szpilmana, a napisao ga je Ronald Harwood, široj publici poznat po dirljivom filmu »Plači, voljena zemljo« iz 1995. godine. Režiju potpisuje osporavani, ali voljeni, Roman Polanski kojemu je ovo prvi film snimljen u Poljskoj nakon više od 30 godina.
Polanski, koji je tijekom devedesetih snimio par, tek dobrih, naslova: »Deveta kapija«, »Smrt i djevojka«, i »Gorki mjesec«, filmofilima je poznatiji po svojim »ranim radovima« - »Kineska četvrt« i »Rozmarina beba«, recimo. (Čitateljima crnih kronika Polanski je poznat po masakru u kome je stradala njegova supruga u poodmakloj trudnoći, glumica Sharon Tate, kojeg je izvršio američki zločinac Charles Manson, zvan Sotona, 1969. godine. Pored toga, Polanski je proglašen krivim zbog napastvovanja maloljetnice, te mu je ulazak u SAD trajno zabranjen.)
SIN NJEMAČKOG OFICIRA NA PREMIJERI - Film je premijerno prikazan u Nacionalnoj filharmoniji u Varšavi, u kojoj se odigrava poslednja scena u filmu, a, prisustvovali su Špilmanova udovica Helena, njihova dva sina i Helmut Hozenfeld, sin njemačkog oficira koji je spasio glazbenika, a kasnije umro u sovjetskom logoru. »Sasvim je prirodno da se svjetska premijera ovog filma održava u Varšavi, gradu u kojem je Špilman živio, gradu koji je preživio rat«, rekao je novinarima Polanski. »Pijanist« je priča o sudbini mladog Židova koji preživljava holokaust zahvaljujući njemačkom oficiru oduševljenom njegovim glazbenim talentom. Osim nagrade Oscar, film je dobitnik nagrade Zlatno žezlo Fondacije za poljsku kulturu i Zlatne palme u Kanu.
Film daje vjernu sliku Varšave s početka rata - malodušnosti i malograđanštine i laganog gubljenja dostojanstva, kroz bezglasno pristajanje na sva zvjerstva nacista. Pijanist nekako uspjeva preživljavati na rubu događaja, uvijek blizu, ali nikada u srcu katastrofe, uglavnom uz pomoć ljudi koji se sjećaju njegovih predratnih koncerata na radio Varšavi. Tako ga u posljednji čas vade iz vagona za Auschvitz, u kome ostaju njegova majka, sestra i braća. I, taman kada je odlučio da se aktivno uključi u borbu i konačno uspio da se poveže sa Pokretom otpora, pruža mu se šansa da napusti geto. U »slobodnoj« Varšavi ga stari prijatelji i poštovaoci kriju - od prenoćišta do prenoćišta, od stana do stana. Tu sa prozora gleda kako Židovi dižu ustanak, ali ipak ne napušta svoje skrovište. Možda je najbolja scena filma pri samom kraju, kada ga kao izgladnjelog i polupoludjelog klošara, otkriva njemački oficir. I tada vidimo transformaciju klošara u pijanistu virtuoza, koji sjeda za glasovir i svira lepršavu sonatu, ne bi li njemačkog oficira ubijedio da je to zaista on, slavni pijanista. Da ironija bude potpuna - po zarobljavanju njemački oficir pokušava da zatraži pomoć od pijanista, ne bi li se spasio puta u Sibir - ali suviše kasno...
ŽIVOT U GETU - Prikaz života u varšavskom getu, odnosno grupe ljudi koja je izložena postupnoj dehumanizaciji i gubitku svakog dostojanstva i nade, će, možda, čak više uznemiriti i deprimirati gledatelje nego prepoznatljivi prizori bodljikave žice, stražarskih tornjeva i gasnih komora. Drugi bi redatelji od svega napravili sentimentalnu bajku (»Život je lijep«), moralizatorsku dramu ili standardni holivudski ep o trijumfu Dobra nad Zlom. Polanski je, pak, imao suviše komplicirani život da bi ovo poglavlje svjetske povijesti sveo na neku jednostavnu formulu. Stoga objektivnost je postignuta time što je prikaz svih tih događaja krajnje subjektivan. Sve što se događa s varšavskim Židovima pratimo isključivo kroz oči jednog jedinog čovjeka. I upravo je karakter tog čovjeka ono što »Pijanist« možda najviše razlikuje od ostalih filmova o holokaustu - on nije nikakav heroj, ne krasi ga nikakva naročita inteligencija, odnosno, sposobnost da promijeni svijet oko sebe ili čak da pomogne svojoj obitelji. Čak i njegovo preživljavanje ne predstavlja nekakav trijumf domišljatosti - Szpilman svoj život duguje sretnom spletu okolnosti, odnosno nekolicini dobronamjernih ljudi koji su mu pružili stan (što je bilo lako) i hranu (što je bilo teško). Polanski čak ne dopušta da protagonista, osim u par rijetkih prilika, preplave emocije - u početku je on introvertirani glazbenik koji zdravim razumom ignorira iracionalnost holokausta, a poslije je previše zaposlen preživljavanjem da bi imao vremena misliti o onome što se događa, pa čak i na herojske epizode varšavskih ustanaka reagira krajnje nezainteresirano, pokazujući nedostatak razumijevanja za motive ustanika.
Na kraju, čak i završnica filma izbjegava klišeje - Szpilman ponovno postaje radio-pijanist, ali nema tu nikakvog trijumfa, a Polanski čak sugerira da nisu samo Židovi i Poljaci, nego i Nijemci bili među žrtvama tih događaja. Odbivši da se pokori holivudskim klišejima, Polanski je stvorio film i nešto i više od toga - filmsko svjedočanstvo o jednom mračnom vremenu i upozorenje da se takvi užasi više nikada ne smiju ponoviti. A s obzirom kuda svijet ide u posljednje vrijeme, to upozorenje nije nimalo suvišno. Na koncu, to je priča o dobroti, o čovječnosti, priča o čovjeku koji je spasio jedan život, priča čiji je idealan moto uzet iz svetih knjiga: »Tko spasi jedan život, kao da je cijeli svijet spasio«.
